MỘT WALESA VIỆT NAM ?
Walesa thất cử ! Walesa, vị anh hùng của Solidarnosc, giải Nobel Hòa Bình, người Ba Lan nổi tiếng nhất sau Đức Gioan Phao Lộ đệ nhị, người đã khởi sự lật nhào đế quốc Đỏ... Bị hạ gục bởi một đối thủ Cộng Sản ! Quả là một gáo nước lạnh tạt vào mặt những người vẫn hằng coi ông như một biểu tượng. Đó cũng là một liều thuốc đắng, vô cùng khó nuốt bởi những ai vẫn luôn mơ tưởng đến một phó bản của Walesa, của Gorbatchev, của Eltsine hay ai khác nữa, nơi quê hương mình. Xét cho cùng, bên cạnh Walesa, các thần tượng kia cũng đã không tránh khỏi rạn nứt bởi những xô đẩy của giòng lịch sử khắc nghiệt. Gorbatchev, người đã thổi lên ngọn gió đổi mới, trước khi ngọn gió ấy biến thành trận cuồng phong cuốn ngã cả một đế quốc cường bạo, nay chỉ còn là vật trang trí của vài buổi trình diễn thời trang chính trị. Eltsine, người hùng dạo nào tay không ngạo ngễ trèo lên chiến xa thách thức cả một binh đoàn, ngày nay phải chịu mang hình ảnh một kẻ vô tích sự, nghiện rượu, ngổ ngáo và độc đoán... Những thao thức đón chờ một Walesa, một Gorbatchev, hay một Eltsine cho Việt có vì thế mà dần dần nguội lạnh ?
MỘT ĐỊNH HƯỚNG CHUNG :
Nhiều người sẽ nói : Kwasnievsky, vị tân tổng thống Ba Lan, không phải là Cộng Sản mà là một người “phản tỉnh” đã biết ăn năn hối cải, đã dứt khoát từ bỏ “tà đạo” để quay về đường ngay nẻo chính. Làm sao biết được ? Kwasnievsky đã từng bao giờ là người Cộng Sản thực sự chưa ? Staline có từng bao giờ là một người Cộng Sản thực sự hay không ? Tôi liên tưởng đến câu nói khôi hài của một nhà văn Công Giáo Pháp về Đức Hồng Y Giáo Chủ Phillippe de Courtray, rằng :“ít ra có lẽ ông này tin Chúa !”
Thật ra, Kwasnievsky có là người Cộng Sản hay không, điều ấy không quan trọng. Điều cần nhận thấy là một chiều hướng chung của người dân tại Đông Âu và các nước thuộc Liên Sô cũ, đưa những người từng mang nhãn hiệu Cộng Sản trở lại quyền hành. Tây Phương đã đem lại nhiều trợ giúp lớn lao để khuyến khích người dân tại các nước này mạnh dạn tiến bước trên con đường “thị trường tự do”. Sau một thời gian thử lửa, số phương tiện khổng lồ ấy vẫn không làm cho những người dân thấp cổ bé miệng giảm bớt được nỗi lo sợ trước một hiện tại đầy bất công, một tương lai đầy chướng ngại, và trở lại luyến tiếc vài sắc thái của một quá khứ mà họ đã mạnh mẽ gạt bỏ. Phải chăng khi đã có dân chủ, có quyền lựa chọn, người dân liền hướng đến một mô hình thuộc loại “Xã Hội”, công bằng hơn và nhiều đảm bảo hơn cho đời sống bấp bênh của họ ? Khi đã có “Dân Chủ”, người ta đòi hỏi “Xã Hội” : phải chăng đó là một biện minh cho con đường “Dân Chủ Xã Hội” ?
CON ĐƯỜNG DÂN CHỦ XÃ HỘI
Vấn đề thật ra không đơn giản. Quả quyết là :“khi đã có dân chủ, thì người dân quay sang đòi hỏi những đảm bảo xã hội” cũng chẳng khác nào bảo rằng :“cứ để cho người dân tự do chọn lựa, thì thế nào đa số cũng sẽ chọn một mô hình với nhiều đảm bảo xã hội hơn”. Nếu đúng như thế, thì trong các quốc gia dân chủ, các đảng phái có khuynh hướng Xã Hội phải luôn luôn thắng thế chứ ! Thực tế có vẻ không như vậy. Các chính đảng thuộc khuynh hướng Xã Hội có khi thắng, có khi thua, và người dân, kể cả dân nghèo, không phải bao giờ cũng bầu cho các chính đảng này. Các nhà Marxiste cho rằng đó là một hiện tượng đánh mất lập trường giai cấp, tự tha hóa, của những người lao động, vì những lý do phức tạp không thể diễn giải ở đây. Hoặc vì sự “tự tha hóa” của các Đảng Xã Hội, do tham vọng đảng phái mà đánh mất chức năng của mình ?
Có thể trình bày vấn đề một cách đơn giản hơn. Đành rằng khi có dân chủ, người dân có thể nghĩ đến một mô hình loại “Xã Hội”, nhưng tôi tin là khi đã có được một số đảm bảo xã hội nào đó, thì họ lại mơ ước một mô hình bớt gò bó, bớt sự can thiệp của chính quyền, với nhiều tự do hơn, và quay lại bầu cho những người có chủ trương nặng về thị trường tự do. Khi đã chán chạy qua chạy lại giữa hai khuynh hướng, thì họ bầu “trung dung”, tức bầu cho những đảng hay những nhân vật “trung phái” (centriste), hoặc ủng hộ những chương trình chính trị loại này, dù cho chúng có đến từ một chính quyền “Tả” hay “Hữu”. Tại Pháp, người ta thấy các chính quyền dù là “Tả” hay “Hữu” cũng đều chỉ thực sự “Tả” hay thực sự “Hữu” một thời gian tương đối ngắn, rồi sau đó đều buộc phải có một chính trị Trung Dung.
SỰ ĐỐI NGHỊCH GIỮA CÔNG BẰNG VÀ TỰ DO :
Để hiểu sự qua lại của người dân giữa “Tả” và “Hữu”, trong những trường hợp còn hiện hữu sự phân chia này, xin dề nghị xét qua sự đối chọi giữa hai khái niệm Công Bằng và Tự Do :
Tự Do đến một mức nào đó, thì hết Công Bằng. Thật vậy, với quá nhiều Tự Do, những người đã có sẵn những lợi thế về sức mạnh, tiền bạc, thế lực gia đình, hay trí thông minh, sẽ tự do chèn ép những người yếu kém hơn mình, và chiếm đoạt cho riêng họ phần lớn những lợi lộc mà xã hội sản xuất ra được.
Ngược lại, muốn có Công Bằng thì buộc phải hạn chế Tự Do. Tức là phải bắt những người mạnh, người giàu, người khôn, người sanh trong gia đình thế lực, bớt tự do dùng đến những ưu thế của mình trong cuộc tranh đua nơi trường đời, để đỡ chèn ép những người yếu kém hơn họ. Điều này đòi hỏi tăng cường sự can thiệp của một uy quyền cao hơn mọi cá nhân, tức của chính phủ.
Để dung hòa Công Bằng với Tự Do, nền Cộng Hòa Pháp có đề ra một tôn chỉ thứ ba là “Tình Huynh Đệ”, như một sự hạn chế tự nguyện chứ không lệ thuộc uy quyền chính phủ, của sự Tự Do của mỗi người. Tình Huynh Đệ khiến người ta không những không chèn ép, mà còn nâng đỡ những anh em yếu kém hơn mình. Tuy nhiên đó chỉ là ước vọng...
Chúng ta hiểu những chính quyền “Tả” dề cao Công Bằng xã hội, và như thế, buộc phải can thiệp nhiều hơn vào đời sống của người dân với phần nào hạn chế sự tự do của họ. Ngược lại, các chính quyền “Hữu” đề cao Tự Do, và thường có khuynh hướng giảm bớt sự can thiệp của mình vào đời sống xã hội.
Bây giờ chúng ta trở lại câu chuyện của “thần tượng” Walesa.
TẠI SAO WALESA THẤT CỬ ?
Câu hỏi này đã nhiều lần được đặt ra suốt mấy tuần nay, và đã nhiều lần được trả lời, với những quan điểm khác nhau.
Ngoài khuynh hướng chung vừa nói tại các quốc gia Đông Âu và Liên Sô cũ, cho thấy sự hấp dẫn của mô hình Dân Chủ Xã Hội, phải chăng Walesa đã thất cử vì người dân nước ông muốn chống lại uy quyền của Giáo Hội Công Giáo, đặc biệt là uy quyền của Vị Giáo Hoàng người Ba Lan mà họ cho là quá lấn át đối với sự tự do của họ ?
Hay là vì người thợ điện thành
Gdansk không có đủ kiến thức và tầm vóc của vị Nguyên Thủ một quốc gia đang hội nhập vào thế giới Tây Phương ? Thật vậy, người ta thường diễu cợt Walesa vì những câu nói ngớ ngẩn hay những lầm lỗi văn phạm và ngữ vựng của ông. Thêm vào đó, các nhà trí thức nổi tiếng của Solidarnosc buổi ban đầu, phần đông đã rời xa Walesa, vì tính độc đoán và ương ngạnh mà họ gán cho người lãnh tụ ít học này.
Hoặc giả đường lối xây dựng đất nước của Walesa sai lầm ? Nếu thế thì tại sao Kwasnievsky lại được bầu trong khi ông vẫn giữ y nguyên hướng đi mà Walesa đã quyết định cho xứ sở của mình ? Kế hoạch phát triển của Kwasnievsky chỉ khác Walesa ở chỗ ông đã hứa hẹn đủ điều cho đủ mọi thành phần dân chúng, từ người hưu trí, người nông dân, cho đến giới trẻ, và giới thợ thuyền. Nhưng ông không nói ông sẽ thực hiện nhửng lời hứa ấy bằng cách nào, với phương tiện nào, với ngân quỹ từ đâu ra ? Phải chăng sự khác biệt chỉ dựa trên những lời hứa ấy, đã là yếu tố then chốt để cho người dân chọn lựa ? Dù sao, “Ý Dân là Ý Trời”, ai cũng biết điều đó...
Có thể nói là : sau khi dã “thử” một chính quyền hữu khuynh gần như cực đoan trong nhiều lãnh vực, suốt từ khi họ được tự do chọn lựa cho đến bây giờ, ngày nay người dân muốn nhìn về phía đối diện, tức một chính quyền mà họ cảm nhận là Tả khuynh, theo sự đánh giá của họ.
Ngoài ra cũng cần ghi nhận là cả Walesa lẫn Kwasnievsky đều tranh cử với tiêu đề loại bỏ đối phương như người của quá khứ. Walesa gọi Kwasnievsky là người của quá khứ Cộng Sản. Kwasnievsky gọi Walesa là người của quá khứ đấu tranh chống Cộng thời Solidarnosc. Cả hai đều đồng ý với nhau ở một điểm : cần gạt bỏ quá khứ. Và người dân đã chọn : quá khứ có vẻ là Walesa, nhiều hơn là Kwasnievsky. Lại “Ý Dân là Ý Trời” !
SAI LẦM CHIẾN LƯỢC :
Phần lớn những gì vừa nêu liên hệ đến những cảm nhận của người dân. Bây giờ ta thử rời quan điểm của người dân mà đứng sang bên phía chính quyền vừa thất cử, để xét xem các tác giả của cuộc cách mạng Ba Lan đã phạm phải những sai lầm nào để đi đến cái kết quả không mấy vẻ vang vừa rồi :
Trước hết, phong trào Solidarnosc, như mọi phong trào kháng chiến, có bản chất là một Mặt Trận, chứ không phải là một đảng phái thuần nhất. Tức là trong đó có những người Dân Chủ Thiên Chúa Giao, những người Công Giáo bảo thủ, những người Vô Thần, những người Dân Chủ Xã Hội. Tất cả các lãnh tụ dân chủ của Ba Lan đều nằm trong đó. Hầu hết trí thức hàng đầu của Ba Lan cũng nằm trong đó. Sau cách mạng, chỉ cần tìm nội trong phạm vi của phong trào Solidarnosc mà thôi, cũng đã có được đủ mọi khuynh hướng chính trị thừa sức cung ứng cho nhu cầu “đi-về” giữa Tả khuynh và Hữu khuynh của người dân như đã nói. Lầm lẫn của các nhà lãnh đạo Solidarnosc là họ vẫn lý luận như trong thời đấu tranh chống bạo quyền. Họ cho rằng phải triệt để duy trì sự đoàn kết chặt chẽ trong phạm vi phong trào. Làm như thế, họ hoàn toàn tự đặt mình vào cánh Hữu của bàn cờ chính trị, và hoàn toàn bỏ trống cánh Tả cho những người Cộng Sản lúc ấy vừa bị họ đánh bại. Họ càng tự trói chặt mình vào tư thế Hữu Khuynh hơn nữa, khi nhiều người trong số họ, đầu tiên là Walesa, đã cảm thấy cần phải gắn chặt định mệnh của mình vào Giáo Quyền Ba Lan, cùng với lý tưởng chính đáng muốn xây dựng lại những đổ vỡ tinh thần của quốc gia mình bằng các giá trị Công Giáo. Thế là họ đem tặng không cho những người Cộng Sản vai trò bảo vệ các tự do cá nhân, bảo vệ nữ quyền, và bảo vệ sự tách ly chính trị với tôn giáo ! Thêm vào đó, những người trong phong trào Đoàn Kết không đồng ý với đường lối này, lại quá dè dặt, không dám dứt khoát với Giáo Quyền, và với những tư tưởng bảo thủ quá đáng, để tự tách hẳn ra một cách rõ ràng trong một khuynh hướng riêng biệt. Có lẽ họ luôn bị ám ảnh bởi vai trò then chốt của Giáo Hội Công Giáo Ba Lan trong thời đấu tranh chống độc tài. Một lầm lẫn tai hại khác là Solidarnosc, đầu tiên là một Công Đoàn Lao Động, lại mặc nhiên đánh mất dặc tính ấy, và trở thành một đảng chính trị. Hai chức năng hoàn toàn khác biệt. Hậu quả là Solidarnosc bỏ rơi những quan tâm của người lao động, của những người thấp cổ bé miệng. Kwasnievsky, bằng vài hứa hẹn, đã đứng ngay vào chỗ trống ấy, trong khi người thợ điện Walesa, giữa cảnh tráng lệ của Dinh Tổng Thống, hằng ngày luộm thuộm trong những bộ áo mà ông không quen mặc, và vụng về ú ớ hát theo bài bản của các chuyên gia kinh tế, của những người hay lẫn lộn giữa thể chế dân chủ với thị trường tự do cực đoan !
Solidarnosc đã có thể chiếm cả cánh Hữu lẫn cánh Tả của bàn cờ chính trị Ba Lan. Tuy nhiên nó lại chọn nằm gọn trong cánh Hữu và nhường trọn cánh Tả cho những người Cộng Sản như Kwasnievsky. Tâm lý chạy qua chạy lại giữa Tả và Hữu của người dân đã khiến cho một ngày nào đó, bắt buộc Solidarnosc phải thất cử, và phe Cộng Sản “cũ” hay “không cũ” phải trở lại quyền hành.
BÀI HỌC BA LAN VÀ NƯỚC ĐẠI NAM TA :
Khi các chế độ Cộng Sản sụp dổ tại Ba Lan và các nước Đông Âu, nhiều nhà bình luận Việt Nam đã “hồ hỡi” tiên đoán những biến cố tương tự nơi quê hương mình, trong ngắn hạn. Ngay nay trước sự thất cử của Walesa, và sự trở lại quyền hành của một người Cộng Sản, chúng ta cũng nên tránh phạm lại lỗi lầm cũ, và đem những gì xảy ra ở Ba Lan áp dụng thẳng vào Việt , trong sự tưởng tượng của chúng ta. Nói như thế không có nghĩa là người Việt không thể rút tỉa ra được một bài học từ tình hình Ba Lan.
Chúng tôi nghĩ dến ba nhận xét :
Thứ nhất là sự chuyển đổi quyền hành tại Ba Lan đã diễn ra một cách ổn định, ôn hòa, như những quy định của luật pháp nước này. Điều ấy có thể xảy ra nhờ Ba Lan đã thực sự xây dựng được một nền dân chủ, với những định chế vững chắc. Thật vậy :“những thay đổi hình thức, những giải pháp vá víu, dân chủ nửa mùa, dù với người CS cấp tiến hay ai khác, cũng đều sẽ lại đưa đến những xáo trộn và sẽ lại đòi hỏi những thay đổi khác, mất thời giờ, mất cơ hội, mất công tốn của” như tôi đã có dịp trình bày trong một bài viết gửi Nhóm Bút Ngàn Lau đề ngày 3 tháng 10 1993, và lập lại trong bài “Đối Lập tại Việt Nam” đề ngày 9 tháng 9 1994. Trong bài viết ấy tôi cũng có nói :“Tôi muốn cảnh giác mọi người trước một giải pháp dân chủ nửa vời (...) Khi ấy, cứ theo tâm lý thông thường, nhiều thành phân dân chúng sẽ cảm thấy như được khích động đứng lên đòi hỏi đủ thứ, và, nếu các định chế không cho phép họ đấu tranh trong phạm vi dân chủ một cách thực sự, thì họ sẽ chọn các hình thức đấu tranh khác, kể cả bạo lực, với những hậu quả không tốt”. Khi nói đến các “giải pháp” dân chủ nửa vời, tôi nghĩ đến những chính phủ “hòa hợp” giữa những người đương nhiệm, nắm thực quyền, với vài chú “cấp tiến”, vài ông “cuốc ra”, hay vài cụ “tôn giáo”...
Tôi cũng muốn thêm là trong cuộc Cách Mạng Pháp 1789, các lãnh tụ của buổi ban đầu đều đã bị chính làn sóng cách mạng nhận chìm sau đó. Số phận của họ đã rất hẩm hiu : Danton, Robespierre, Saint Just, Camille Desmoulins, v.v...đều đã rơi đầu dưới bộ máy phát minh bởi đồng nghiệp bác sĩ Guillotin. Ngày nay, khi nghĩ đến những Gorbatchev, Walesa, Lansbergis...người ta cũng có thể nói rằng “Cách mạng là con quái vật hay an thịt những đứa con của nó”. Nhưng những đứa con bị Cách Mạng ăn thịt ngày nay không còn phải rơi đầu nữa, mà chỉ bị lễ phép mời ra chầu rìa bên cạnh bàn cờ chính trị. Đó là nhờ các định chế dân chủ lành mạnh đã được hình thành, để cho trò chơi dân chủ kềm chế những mầm mống bạo lực trong các cuộc đấu tranh chính trị. Dân chủ có thể không hoàn hảo, nhưng có lẽ hiện nay nó vẫn là giải pháp đỡ xấu nhất để quản trị một quốc gia, như lời Churchill.
Nhận xét thứ hai có thể áp dụng vào VN mà tôi muốn đề nghị là : người dân một nước Cộng Sản cũ, nhất là người trẻ, rất có thể quên đi quá khứ mà ủng hộ một người Cộng Sản. Và họ cũng rất có thể quên đi quá khứ mà gạt bỏ một vị anh hùng đã đem lại cho họ quyền làm chủ đất nước. Trong thể chế dân chủ, đừng mất thì giờ kể công với nhân dân. Nhân dân sẽ là ông chủ lạnh lùng nhất, vô tình nhất. Các người được coi như “cứu tinh” của dân tộc họ như de Gaulle, Churchill, đều đã từng bị người dân nước họ “sa thải” một cách không thương tiếc.
Nhận xét thứ ba của tôi nhằm vào vai trò của một số người Cộng Sản trong giai đoạn phát triển kinh tế thị trường. Ở vào giai đoạn ấy của tiến trình xây dựng đất nước, “quan điểm của họ sẽ cần thiết trong nhiều vấn đề, thí dụ như để hạn chế sự hình thành một tình trạng tư bản rừng rú” như tôi đã cọ dịp viết ra trong hai bài đã dẫn. Viết sau sự thắng cử của người CS Ba Lan trong kỳ bầu quốc hội năm 1993, tôi cũng có nói :“Ở Ba Lan mới đây, nhân dân đã nói với người CS cấp tiến : chúng tôi cần quý anh !”
----0----
Tóm lại, chiến thắng của Kwasnievsky ở Ba Lan có thể giúp những thành phần Cộng Sản cấp tiến ở Việt Nam mạnh dạn hơn trong việc đi đến một nền dân chủ thực sự. Ta thử tưởng tượng : nếu Jaruselsky vẫn tại quyền ở Ba Lan thì ngày nay Kwasnievsky giỏi lắm cũng chỉ là một bộ trưởng trong nhiều bộ trưởng của một chính phủ do Đảng lãnh đạo. Phải mất vài thập niên nữa ông mới có hy vọng trồi lên một chức vụ hàng đầu, và mơ tưởng đến vai trò nguyên thủ của một nước Ba Lan Cộng Sản, lạc hậu, trì trệ về mọi mặt, và bị Liên Sô gián tiếp cai trị một cách chặt chẽ. Với dân chủ hóa, ở tuổi 40 ông đã trở thành Tổng Thống một nước Ba Lan tân tiến, có mức phát triển nhanh nhất Âu Châu (trên 6 phần trăm), và hoàn toàn thoát khỏi sự thao túng của anh láng giềng Đại Nga. Những gì vừa xảy ra tại Ba Lan giúp những “Kwasnievsky Việt Nam” chứng minh rằng thay đổi không đem lại hiểm nguy cho những người lãnh đạo Cộng Sản, và người CS hoàn toàn có thể thắng lớn trong cuộc chơi dân chủ, nếu trước mặt họ là những đối thủ chỉ biết ăn vào vốn liếng của quá khứ, và không thích nghi nổi với những ưu tư thực sự của người dân.
Dù sao, sự ra đi của Walesa do hậu quả của chính nền dân chủ mà ông đã trao tặng cho dân chúng Ba Lan, có một cái gì bi hùng, cao cả. Tôi không khỏi nghiêng mình, với lời chào truyền thống :
VICTIS HONOS !
Thật vậy, trong trận chiến vừa qua giữa Walesa và Kwasnievsky,
VINH DỰ HOÀN TOÀN DÀNH CHO NGƯỜI CHIẾN BẠI !
NGUYỄN HOÀI VÂN
31/10/1995
