Trước năm 1975, theo một nhà chính trị học mà tôi có được tham khảo, thì trong ngành chính trị học ở miền Nam Việt Nam, chữ "société civile" thường được dịch là "xã hội dân sự", một cách máy móc. Gần đây, bác Trần Thanh Hiệp (Thế Kỷ 21 số 85) mới đưa được ra những biện minh cho cách dịch ấy, giựa trên hai yếu tố :
1) Société civile chỉ những liên hệ giữa người dân với nhau, bên ngoài sự can thiệp của chính quyền, một định nghĩa thông dụng mà tôi hoàn toàn đồng ý.
2) Chữ "dân sự" có nghĩa là "việc của dân".
Tuy nhiên, chữ "dân sự" trong tiếng Việt cho đến nay lại thường không được hiểu theo nghĩa trên. Người mình thường hiểu "dân sự" là : "không phải quân sự". Khi nói "ông X đã trở về xã hội dân sự", người ta hiểu ông ta vừa được giải ngũ. Lối dịch société civile là "xã hội dân sự" gặp phải trở ngại ấy, ít nhất là cho tới khi bác Hiệp thành công trong việc "dạy" được cho tất cả "vua quan sĩ thứ dân trong nước" hiểu lại chữ dân sự một cách khác !
Dịch "société civile" là "xã hội công dân" hoàn toàn phù hợp với ý nghĩa căn bản của chữ "civile". Chữ này đến từ chữ "civis" trong tiếng La Tinh, có nghĩa là "công dân". Rồi "civis" mới cho ra : civilis, chỉ những gì "liên hệ đến công dân" hay "cư xử như người công dân", và còn có nghĩa là "khả ái, lịch sự". Thêm cái đuôi "-itas" thì cho ra civilitas : "trạng thái công dân", hay "tính lịch sự nhã nhặn" (cái đuôi -itas đến từ chữ Sanskrit -ata, kiểu như Budhata : Phật tánh, Sunyata : tánh không v.v... sang tiếng Anh, Pháp thì thành -ity hay -ité...). Xã Hội Công Dân, như thế, là tất cả những sự tổ chức không lệ thuộc vào guồng máy chính quyền giữa những người Công Dân trong một xã hội. Dahrendorf (học trò của Poper) cũng nói : đó là những tổ chức và sinh hoạt lịch sự giữa những Công Dân với nhau. Cần nhấn mạnh là Công Dân hàm nghĩa "người dân tự do" đối lại với người nô lệ.
Lần đầu tiên tôi được biết học giả bên phía CS Việt Nam cũng sử dụng chữ Xã Hội Công Dân là vào tháng 5 năm 1993, khi một số bạn đến từ Đông Âu cho biết Trần Bạch Đằng có đề cập đến chữ này trong một cuộc hội thảo ở Sài Gòn do Học Viện ChinhTrị Quốc Gia và Viện nghiên cứu khoa học pháp lý bộ Tư Pháp tổ chức ngày 5 tháng tư trước đó. Sở dĩ các bạn nói trên chất vấn tôi là vì hai năm về trước tôi đã sử dụng chữ xã hội công dân trong sách "Những Vấn Đề Việt Nam" do nhà Xuất Bản Trăm Hoa ấn hành, ở bài "Đa Đảng và Dân Chủ Hóa", đề ngày 15 tháng chín 1991. Sau đó, ngày 22 tháng 1, 1993 , tôi có viết bài "Giai Cấp Trung Lưu và Xã Hội Công Dân", đăng trên nhiều báo. Quý bạn này không biết có ai khác trước tôi đã dùng chữ xã hội công dân, nên có lẽ thắc mắc về "liên hệ tư tưởng" giữa tôi với Trần Bạch Đằng ! Tôi đã trả lời họ trong bài "Trả lời các bạn Dân Xã về những lời phát biểu của Trần Bạch Đằng", cũng đã được đăng tải nhiều nơi.
Tôi không tin là chúng ta phải loại bỏ chữ "xã hội công dân" với lý do là người CS Việt Nam gọi người dân dưới quyền họ là công dân, hay với lý do là họ cũng biết học hỏi để sử dụng chữ này... Dù sao, có lẽ bác Hiệp đã nhận thấy : đây chính là một trường hợp điển hình của sự đắm chìm trong "danh sắc" (nama-rupa, nguồn gốc của chữ "name" trong Anh Ngữ), một trong 12 nhân duyên của sự đau khổ, và chắc chắn sẽ không để cho mình bị cuốn hút vào cái vòng thị phi nhiễu nhương phiền phức ấy, như tên hậu bối tài hèn đức bạc này...
Nguyễn Hoài Vân
11 tháng 5 năm 1996
